در سینمای امروز و خصوصاً در فیلم‌های جنگی یا اکشن، جلوه‌های ویژه جایگاه مهمی دارد. در سینمای ایران معمولاً از جلوه‌های ویژه با نام جلوه‌های ویژه‌ی میدانی یاد می‌شود و ممکن است چنین عناوینی را در تیتراژهای فیلم‌های ایرانی دیده باشید. جلوه‌های ویژه به کلیه تکنیک‌هایی گفته می‌شود که بر سر صحنه‌ی فیلمبرداری اجرایی می‌شود؛ مانند ایجاد انفجار، تیراندازی، خونریزی بر اثر اصابت گلوله و چیزهای دیگر از این قبیل. تفاوت آن با جلوه‌های بصری، در نحوه و زمان اجرای آن است. جلوه‌های بصری بعد از فیلمبرداری و به وسیله‌ی کامپیوتر اجرایی می‌شود، در حالی که جلوه‌های ویژه هم‌زمان با فیلمبرداری انجام می‌شود. هر دوی آن‌ها احتیاج به ابزار، آموزش و مهارت دارند و به این سبب که ما نیاز داشتیم تا علم این کار به کشور وارد شود، ورود جلوه‌های ویژه به سینمای ایران نسبتاً دیر اتفاق افتاد.

ورود به سینمای ایران

گفته می‌شود اولین فیلمی که در سینمای ایران در آن از جلوه‌های ویژه استفاده شد، فیلم «الماس ۳۳»، اولین ساخته‌ی داریوش مهرجویی در سال ۱۳۴۶ بوده است که تنها در یک سکانس آن از جلوه‌های ویژه بهره برده شده. اما اولین باری که در یک فیلم ایرانی به صورت گسترده از جلوه‌های ویژه استفاده شد، مربوط می‌شود به فیلم «کاروان‌ها» که محصولی مشترک میان ایران آمریکا بود و جیمز فارگو کارگردانی آن را بر عهده داشت. مسئول جلوه‌های ویژه‌ی این فیلم یک فرد ایتالیایی بوده، اما دستیاران او از ایران انتخاب می‌شوند و از همین فرصت استثنایی برای یادگیری تکنیک‌های آن استفاده می‌کنند. بعد از این فیلم است که دیگر در فیلم‌های ایرانی به وفور از جلوه‌ها ویژه استفاده می‌شود.

تأثیر انقلاب و جنگ

بعد از انقلاب اسلامی و شروع جنگ تحمیلی، نیاز به جلوه‌های ویژه‌ی میدانی برای فیلم‌های مربوط به آن دوران بیش از پیش حس می‌شد. فیلم «عقاب‌ها» ساخته‌ی ساموئل خاچیکیان، اولین فیلمی بود که درباره‌ی جنگ ایران و عراق ساخته می‌شد که در آن سال‌ها به پرفروش‌ترین و پرمخاطب‌ترین فیلم سینمای ایران نیز بدل شد. اتفاق مهمی که در حین ساخت فیلم‌های جنگی افتاد این بود که از افراد نظامی و جبهه‌رفته به عنوان تکنسین جلوه‌های ویژه استفاده می‌شد. چرا که آن‌ها تنها کسانی بودند که با ادوات نظامی و مواد منفجره آشنایی داشتند.

رشد بومی و مشکلات آن

با بررسی روند ورود جلوه‌های ویژه به ایران دریافتیم که شکل‌گیری آن تقریباً بومی بوده و به غیر از حضور یک تیم حرفه‌ای ایتالیایی در کشور، آموزش چندانی از خارجی‌ها دریافت نکرده‌ایم. ادامه‌ی توسعه‌ی آن همراه با خلاقیت‌های فردی بوده که هر چند قابل تحسین است، اما مشکلاتی نیز به همراه داشته. از جمله آن‌ها حوادثی بوده که بر اثر بی‌احتیاطی یا دانش پایین رخ داده و متأسفانه باعث از دست رفتن جان عزیزان و تلخ‌کامی سینمادوستان شده است. هر چند مدت‌هاست که شاهد چنین حوادث تلخی نبوده‌ایم، اما همچنان کمبود منابع و آموزش‌های لازم در این حرفه احساس می‌شود. همچنین به یک دستگاه نظارتی در این زمینه نیز نیاز است.

ضمن این که در سال‌های اخیر، با پیشرفت جلوه‌های بصری و ورود آن به سینمای ایران، اجرای بسیاری از این جلوه‌ها به کامپیوتر واگذار شده است. اما در نهایت نمی‌توان جلوه‌های ویژه‌ی میدانی را از سینما حذف کرد و این ترکیب آن با جلوه‌های بصری است که بهترین فیلم‌ها را می‌سازد.